Wat wij over democratie kunnen leren van apen
maart 2014
In het boek van Frans de Waal Chimpansee-politiek(1) worden enkele opvallende karakteristieken gegeven van het gedrag van de alfa-aap (de baas van de groep).
Ook bij Chimpansees streven mannetjes naar macht, net als bij mensen. En, net als bij mensen, de mannetjes hebben daar meer last van dan de vrouwtjes. Bij vrouwtjes gaat het meer om sociale relaties (maar, als er geen mannetjes zijn, vertonen vrouwtjes ook macho-gedrag).
De alfa-man weet, dat hij het alleen niet redt. De apen treden vaak op in coalities en hij kan nooit tegen twee andere mannetjes op. Daarom is veel van zijn gedrag gericht op het winnen van sympathie. Zo zal hij, bij een conflict, vaak partij trekken voor de zwakste. Als hij dat consequent doet, wordt hij aardig gevonden door de vrouwen en dat is bij een chimpansee-groep een belangrijke machtsfactor. Ook vormt hij een coalitie met andere mannen die potentieel zijn positie kunnen uitdagen. Zonder steun kan een man nooit een stabiel leiderschap uitoefenen.
Een tweede belangrijke manier om steun te winnen is het verdelen van aantrekkelijke zaken (met name voedsel). Als baas heeft de alfa-man recht op alle voedsel. Als een aap uit de groep ergens voedsel vindt, brengt hij dat dan ook naar de baas (tenzij hij of zij denkt dat niemand anders het ziet, apen zijn ook meesters in misleiding en bedrog). De alfa-aap gebruikt die ‘gift’ niet voor zichzelf, maar deelt dat uit aan zijn groep. Daarbij is het wel zo, dat zijn favorieten (de apen die zijn leiderschap erkennen, hem diensten bewijzen of waarmee hij veelvuldig optrekt) het meeste krijgen. Dat is functioneel voor zijn leiderschap, want het betekent dat andere apen zullen proberen tot de favorieten te behoren.
Beide strategieën helpen de stabiliteit van de groep. Een stabiel leiderschap zorgt ervoor, dat er minder agressie in de groep is. Een aap die het leiderschap heeft gewonnen, zal minder geneigd zijn om agressief op te treden tegen andere apen. Agressie dient om de macht te bereiken, niet om hem te houden. Zou de alfa-aap te agressief optreden, dan keert de coalitie van andere apen zich tegen hem. Dat leidt tot strijd, waarbij de baas kan worden afgezet (en zelfs zijn leven kan verliezen).
Tot slot nog iets over de positie van de oude alfa-aap, die de strijd om de macht heeft verloren. Het blijkt, dat deze oude vos (een alfa-aap verliest meestal zijn positie als hij te oud wordt) nog steeds een gewaardeerde positie in de groep heeft. Hij maakt vaak deel uit van de leiderschapscoalitie, waarbij zijn vaardigheden in de chimpansee-politiek ten dienste staan van de nieuwe leider. Ook verliest hij niet alle (seksuele) gunsten die hij als leider had.
Lessen voor de democratie:
- werk aan sympathie, niet aan (totale) macht
- deel je macht met mensen die je kunnen helpen
- als machtige is uitdelen belangrijker dan binnenhalen (een pleidooi tegen topinkomens)
- als je de macht hebt, gebruik die dan om stabiliteit te bevorderen (verdedig je macht niet agressief)
- laat de vorige leider in zijn waarde en gebruik zijn ervaring
- en, last but not least: sociale vaardigheden zijn belangrijker dan (fysieke) kracht.
(1) Waal, Frans de, Chimpansee politiek Contact 2013 (herziene druk van 1982)